Ο άνθρωπος υπήρξε πάντα, και είναι μέχρι και σήμερα ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα απεικόνισης σε όλους τους πολιτισμούς και λαούς του κόσμου. Το πρόσωπο θεωρούνταν σ΄αυτήν κατά έναν μεγάλο βαθμό ως ένας καθρέφτης του πνεύματος και της ψυχής του.

Αυτό διαπιστώνουμε πολύ εύκολα, αν ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία της τέχνης, από τις αρχές του πολιτισμού μέχρι τη σημερινή εποχή.

Τις πρώτες απεικονίσεις ανθρώπων βρίσκουμε ήδη στην πρώιμη λίθινη εποχή. Ζωγραφιές πάνω σε τοιχώματα σπηλαίων δείχνουν πως ήταν η ζωή των προγόνων μας. Πολλά πράγματα που εμείς γνωρίζουμε σχετικά με την τότε περίοδο, μπορούμε να εκλάβουμε από αυτές τις σκηνές, αφού αυτές απεικονίζουν τις πρώτες αυθεντικές σημειώσεις της ανθρωπότητας. Φυσικά ο άνθρωπος βιώνεται εδώ μόνο σαν σύνολο, πολύ αργότερα θ΄ απεικονίζεται μόνο το κεφάλι του. Εκεί θα πούμε για πρώτη φορά ότι πρόκειται για ένα αληθινό πορτρέτο.

 

΄Ηδη από τους πρώτους υψηλούς πολιτισμούς επιτυγχάνεται ένα αποκορύφωμα στην απεικόνιση του ανθρώπου. Παρατηρούμε πχ. τις πρώτες απεικονίσεις του ανθρώπου στους Μάγια και τους ΄Ινκα. Βρίσκουμε μάσκες από πηλό, πέτρα ή άλλα φυσικά υλικά που υπάρχουν στον τόπο παραγωγής τους και ήταν μέρος των θρησκευτικών τελετών. Αυτές οι μάσκες ήταν δώρα για τις „υψηλότερες δυνάμεις“ που αυτοί οι λαοί ονόμαζαν „Θεούς“. Οι άνθρωποι πίστευαν στη „μαγική“ λειτουργία αυτών των αντικειμένων. Επειδή συμβόλιζαν τα συναισθήματα των ανθρώπων, αυτές οι μάσκες είναι πολύ στυλιζαρισμένες και εξυπηρετούσαν την χωρίς λόγια επικοινωνία. Υπήρχαν πχ. μάσκες χαρούμενες, λυπημένες και μάσκες που δημιουργούσαν τον τρόμο, για να εκφράσουν την ευτυχία ή την απόγνωση, ή για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Η απεικόνιση του ανθρώπου έγινε καθρέφτης του εσωτερικού του κόσμου. Ο πνευματικός κόσμος, το καλό όπως και το κακό, εκφράζεται με συμβολικό τρόπο μέσα από τα πρόσωπα.

 

Ας ρίξουμε το βλέμμα μας τώρα πάνω σε μιάν άλλη ΄Ηπειρο: την Αφρική. Οι αφρικανικές μάσκες είναι γνωστές για την ισχυρή εκφραστική τους δύναμη. Ειδικά οι μάσκες και τα κεφάλια που σκαλίζονται στο ξύλο εντυπωσιάζουν με το ισχυρό τους στυλιζάρισμα και τα διακοσμητικά και πολύ στολισμένα σχήματα.

 

Στην αρχαία Αίγυπτο βρίσκουμε τις πρώτες απεικονίσεις ανθρώπων ως άτομα. Απεικονίζονταν κυρίως οι βασιλείς και άλλα προνομιούχα πρόσωπα. Είχαν ένα μνημειακό και άχρονο χαρακτήρα. ΄Ηταν μερικώς στυλιζαρισμένα, αντανακλούσαν μεγαλείο, στερεότητα και πνευματικότητα. Τα πορτρέτα των ηγεμόνων εκπληρούσαν έναν εθιμοτυπικό σκοπό, γιατί οι βασιλείς ήταν ισοδύναμοι με τους Θεούς. Οι απεικονίσεις τους σε γλυπτική και ζωγραφική είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα και τον σκοπό να μπορούν οι ηγεμόνες να διατηρηθούν μετά τον θάνατο για πάντα. Πιο ρεαλιστικά πορτρέτα βρίσκουμε στο νέο βασίλειο (1570-1070). ΄Αξια παρατήρησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου είναι τα αγάλματα του βασιλιά Εχνατόν και των συγγενών του.

 

Τώρα θα πάμε για λίγο στην αρχαία Κίνα: ΄Ενα από τα πιο εκπληκτικά και συγκλονιστικά ευρήματα ανακαλύφθηκε πριν από λίγα χρόνια στο Ξιάν (Xian). Ο ονομαζόμενος πήλινος στρατός, ένας στρατός από 7000 πήλινα αγάλματα σε φυσικό μέγεθος, που όλα μαζί συγκροτούν τον στρατό του βασιλιά Σιχ Χουάνγκ Τι (Qin-Shi-Huangdi) από την δυναστεία του Χάν (207 πχ.). Από τον βασιλιά, τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες, μέχρι τα άλογα. Η κατασκευή των αγαλμάτων απεικονίζει την πρώτη μαζική παραγωγή στην ιστορία της τέχνης. Τα σώματα των μεμονωμένων αγαλμάτων κατασκευάστηκαν σε „σειρά“ για να προσαρμοστούν μετά επάνω τους τα ατομικά κεφάλια, που εντυπωσιάζουν με την εκφραστική τους δύναμη.

 

Τα πορτρέτα στην αρχαία Ελλάδα ακολουθούν την εξέλιξη της κοινωνίας. Διαχωρίζουμε δύο κατευθύνσεις στην απεικόνιση του ανθρώπου αυτή την εποχή. Από την μια πλευρά οι ιδεαλιστικές απεικονίσεις που συνδυάζουν τα πιο ωραία και ευγενικά στοιχεία περισσότερων μοντέλων σε ιδανικές εικόνες. Με αυτό τον τρόπο απεικονίστηκαν πχ. Θεοί και Θεές (κλασσική περίοδος, 5ος αιώνας π.Χ.). Στην ύστερη κλασσική περίοδο απεικονίζονταν παρόμοια και τύποι ανθρώπων (π.Χ. ο έφηβος των Αντικυθήρων, 340 π.Χ.). ΄Ετσι η απεικόνιση του ανθρώπου έγινε φορέας των αξιών και ιδανικών της κοινωνίας και αντανακλούσε τα περιεχόμενα της τότε φιλοσοφίας. Από την άλλη πλευρά, κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων (4ος μέχρι 2ος αιώνας π.Χ.) τα πορτρέτα έγιναν ρεαλιστικότερα. ΄Οπως η φιλοσοφία έγινε πιο υλιστική, έτσι δόθηκε μεγάλη αξία στην ομοιότητα ενός πορτρέτου με το απεικονιζόμενο πρόσωπο. Χωρίς την αναγνώριση του „Εγώ“ ως ελεύθερο και σκεπτόμενο άτομο, η εξέλιξη στην απεικόνιση του ανθρώπου, όπως έλαβε χώρα μέχρι σήμερα, δεν θα ήταν δυνατή.

Το πρώτο παράδειγμα αυθεντικής τέχνης πορτρέτου, είναι το πορτρέτο του Αριστοτέλη (320 π.Χ.). Σ΄αυτό το κεφάλι δεν εκφράζεται μόνο η φυσική πραγματικότητα, αλλά και η προσωπικότητα αυτού του φιλοσόφου. Τα πορτρέτα του Μεγάλου Αλεξάνδρου από καλλιτέχνες όπως ο Λύσιππος και ο Απελλής ξεκίνησαν την παράδοση των ηρωικών απεικονίσεων των ηγεμόνων, που συνεχίστηκε στην επίσημη τέχνη των Ελλήνων, των Ρωμαίων και των Μεσαιωνικών διαδόχων τους. Δυστυχώς δεν υπάρχει κανένα διατηρημένο παράδειγμα για ζωγραφική στην ελληνική τέχνη πορτρέτου, αλλά η ζωγραφική τοίχου στην Πομπηία είχε αυτή των Ελλήνων ως πρότυπο.

 

Αυτοί επηρέαζαν όχι μόνο τα ρωμαικά πορτρέτα, αλλά και τα πορτρέτα Φαγιούμ. Εδώ πρόκειται για απεικονίσεις που έγιναν ανάμεσα στον 1ο και τον 3ο αιώνα μ.Χ. Αυτές οι εικόνες νεκρών ονομάστηκαν σύμφωνα με το μέρος που βρέθηκαν, την πόλη Φαγιούμ. Ζωγραφίζονταν κατά τη διάρκεια της ζωής του απεικονιζόμενου προσώπου και αργότερα, μετά το θάνατο τοποθετούνταν πάνω στο πρόσωπο της μούμιας, ως ταφικό πρόσθεμα. Η ζωντάνια και η νατουραλιστική αξιοπιστία αυτών των απεικονίσεων είναι μοναδικές στη ζωγραφική του πορτρέτου.

 

Την επιθυμία να κάνουν το πορτρέτο τους για να διασωθούν στην αιωνιότητα είχαν και οι Ρωμαίοι ηγεμόνες. Από τον καιρό του Αυγούστου, οι Ρωμαίοι Καίσαρες υψώθηκαν σε Θεούς και γι΄ αυτό τα πορτρέτα των ηγεμόνων γίνονταν εξιδανικευμένα και κολακευτικά. ΄Ομως εντελώς χωρίς πνευματικότητα.

 

Μετά την πτώση του Δυτικού ρωμαικού κράτους, οι βυζαντινοί ηγεμόνες έβλεπαν τον εαυτό τους σαν αντιπροσώπους του Θεού επί γης. Οι απεικονίσεις τους ήταν για το λόγο αυτό επίσης όχι ιδιαίτερα ρεαλιστικές. Αναγνωρίζουμε την ελληνική επίδραση στη βυζαντινή Αγιογραφία. Με την εξάπλωση του Χριστιανισμού, οι απεικονίσεις Αγίων έγιναν ένας σημαντικός φορέας θρησκευτικού συμβολισμού. Επειδή τον καιρό του Βυζαντίου και του Μεσαίωνα η πολιτική και η θρησκεία δεν διαχωρίζονταν η μια από την άλλη, έχουμε επίσης λίγα ρεαλιστικά πορτρέτα. Η προσωπικότητα του ατόμου δεν ήταν τόσο αποφασιστική, γιατί η πίστη στο Θεό ήταν πιο σημαντική αυτό τον καιρό από οτιδήποτε άλλο, τουλάχιστον επίσημα. Ο άνθρωπος θάπρεπε να είναι μικρός μπροστά στο Θεό. Οι καλλιτέχνες του Ανατολικού ρωμαικού βασιλείου απόφευγαν να υπογράψουν τα έργα τους, γεμάτοι ταπεινοφροσύνη και αυτοθυσία. Πάντως, δεν μπορούμε να μιλήσουμε σχετικά με τα πορτρέτα, γιατί ήταν εικόνες Αγίων. Ο Χριστιανισμός, ως μια θρησκεία που απευθύνεται στη μετά θάνατο ζωή, αφαίρεσε από την εικόνα του ανθρώπου τη σχέση της με την πραγματικότητα και μ΄αυτό συνεισέφερε ουσιαστικά σε μια απο-ατομικοποίηση. Οι πίνακες του Μεσαίωνα απαρνήθηκαν την ομοιότητα: τόνιζαν τον τύπο, όχι τον χαρακτήρα και την σημασία των συμβόλων και των στοιχείων που δηλώνουν το αξίωμα του προσώπου. Απεικόνιζαν τον άνθρωπο στην ανώνυμη εξάρτησή του από την θεική εξουσία.

 

Στη ζωγραφική των Αλταρίων των εκκλησιών του Μεσαίωνα οι εικόνες των παραγγελιοδοτών εμφανίζονται μόνο στο περιθώριο: μικρές και ταπεινές, τις περισσότερες φορές σε γονατιστή θέση, ως προσκυνητές, δείχνουν με αυτό τον τρόπο την ευλάβειά τους στον Χριστιανισμό.

 

Η εποχή από τον ύστερο Μεσαίωνα μέχρι τον 17ο αιώνα είναι η μεγάλη περίοδος του είδους αυτού της ζωγραφικής. Είναι ο καιρός της αναζωογόνησης και ανανέωσης του είδους. Από την ύστερη αρχαιότητα είχε παραγκωνισθεί σε μεγάλο βαθμό η εξατομικευμένη και κοντά στην πραγματικότητα απεικόνιση προνομιούχων, σημαντικών για την κοινωνία προσωπικοτήτων: δίπλα στους ηγεμόνες, τους συγγενείς του υψηλού Κλήρου και τους Ευγενείς, ιδιαίτερα από τον 15ο αιώνα απεικονίζονται και αστοί, όπως έμποροι, τραπεζίτες, ουμανιστές λόγιοι και καλλιτέχνες, που αποκτούσαν έτσι κυριολεκτικά „υπόληψη“. Είναι η εποχή στην οποία διαφοροποιούνται όλοι οι τύποι, υποείδη και όλες εκείνες οι μορφές εμφάνισης που για την τέχνη του πορτρέτου των επόμενων αιώνων θα σφράγιζαν μιαν εποχή.

Αυτό ισχύει για τη μορφή της „Ολόκληρης φιγούρας“ που επιφυλάσσεται κυρίως μόνο για τους ηγεμόνες ή τους συγγενείς της αριστοκρατίας και την ονομαζόμενη „Μέχρι το γόνατο“ απεικόνιση, όπως και για πλήθος παραλλαγές του σ΄αυτό το είδος κυριαρχούντος „ Μπούστου“ με τις διάφορες στάσεις που παίρνει το μοντέλο καθώς στρέφεται προς τον θεατή. Αυτές ξεκινούν από την αρχαίζουσα, αξιοπρεπή απεικόνιση του „προφίλ“, περνούν στην απεικόνιση των „τριών τετάρτων“ και του „μισού προσώπου“, μέχρι την μετωπική, στην προσφώνηση τις περισσότερες φορές πολύ υποβλητική απεικόνιση του πορτρέτου „ανφάς“.

Δίπλα στο πορτρέτο που προορισμό είχε την εκτίμηση του κοινωνικά προεξέχοντος ατόμου, το οποίο όπως φαίνεται δεν απευθύνεται στην υποστήριξη της κοινωνικής ομάδας και επιδεικνύει κυρίαρχη εμπορική και επιχειρηματική δραστηριότητα, για πολύ καιρό το ομαδικό πορτρέτο καλλιεργούνταν ως παράδοση στην απεικόνιση.

Παραδείγματα για καλλιτέχνες αυτής της εποχής είναι ο Γιαν Βαν Ευκ, ο Πιέρο ντελα Φραντσέσκα, Ο ΄Αλμπρεχτ Ντύρερ, Ο Χολμπάιν, ο Κράναχ, ο Ραφαέλλο, ο Τισιανός, ο Λεονάρντο Νταβίντσι, ο Μιχαήλ ΄Αγγελος, ο Ελ Γκρέκο και άλλοι.

Κατά τη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα, δηλαδή του Μπαρόκ, του Ροκοκό και του Νεοκλασικισμού, οι καλλιτέχνες υπήρξαν υπηρέτες των πλούσιων και δυνατών. Η απολυταρχική Βασιλική εξουσία, όπως και ο Παπισμός ανοίγουν αυτό τον αιώνα το δρόμο για τα πορτρέτα των ηγεμόνων και τα κρατικά πορτρέτα. Οι κοσμικές απεικονίσεις αποκτούσαν εν τω μεταξύ σιγά-σιγά υπεροχή. Παράλληλα με τις μυθολογικές και θρησκευτικές απεικονίσεις στο μέλλον θα βρίσκουμε και ρεαλιστικές απεικονίσεις μεμονωμένων ατόμων. Θα μπορούσαμε εδώ να παραθέσουμε πχ. τα έργα του Φράντς Χάλς, του Βελάσκεθ, του Ρέυνολντς, του Γκαίνσμποροου, του Γκόγια, του Ρέμπραντ, του Σαρντέν, του Φραγκονάρ και αργότερα του Νταβίντ και του ΄Ενγκρ.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, στον Ρομαντισμό, άλλαζε εκ νέου η εικόνα του κόσμου. Μια καινούργια έννοια αναδύονταν στην τέχνη: η φύση. Αυτό οδήγησε στο ερώτημα για ειλικρίνεια και είχε βαριές συνέπειες για την τέχνη.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα δημιουργήθηκε μια καινούργια ανάγκη για ρεαλισμό. Η τέχνη έγινε και πάλι ένας καθρέφτης των κοινωνικών εξελίξεων που συνέβαιναν στο εσωτερικό της κοινωνίας. Παραδείγματα γι΄αυτό βρίσκουμε στον Κουρμπέ και τον Ντωμιέ και στη Γερμανία στον Λάιμπλ. Για πρώτη φορά μπορούσε κανείς να δει ανθρώπους που απεικονίζονταν σε καταστάσεις της καθημερινής ζωής. Παραγγελιοδότες ήταν αυτή την εποχή συχνά πολίτες ή οι ίδιοι οι καλλιτέχνες. Η αυτονομία του καλλιτέχνη συνεχίστηκε σε πολλές αυτοπροσωπογραφίες.

Στο τέλος του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα τα πορτρέτα επηρεάστηκαν από την κατεύθυνση της ζωγραφικής με την οποία ο καλλιτέχνης πειραματίζονταν εκείνη την περίοδο.

΄Εχουμε λοιπόν ιμπρεσιονιστικά, εξπρεσιονιστικά, συμβολιστικά, κυβιστικά και σουρρεαλιστικά πορτρέτα. Οι καλλιτέχνες οδηγήθηκαν σε πειράματα που αφορούσαν το σχήμα, το χρώμα, το αίσθημα του χώρου και τη σύνθεση. Η απεικόνιση του ανθρώπου αντανακλούσε και τις ανακαλύψεις στην επιστήμη και την τεχνική, όπως και τη θέση των ερωτήσεων των επίκαιρων φιλοσοφιών. Η ανακάλυψη και εξάπλωση της φωτογραφίας έκανε περιττή την ομοιότητα του πορτρέτου. Με αυτό τον τρόπο το ζωγραφισμένο πορτρέτο έχασε τη γοητεία του για την αστική τάξη και για τους καλλιτέχνες έρχονταν σε πρώτο πλάνο νέες ερωτήσεις, όπως η εσωτερική αλήθεια και η πραγματικότητα και η έκφρασή τους σ΄ένα πορτρέτο.

Η ψυχανάλυση άνοιγε τις πύλες για τη διείσδυση στα βάθη της ψυχής. ΄Ετσι σκοπός της απεικόνισης δεν ήταν πια για πολύ καιρό η απλή ομοιότητα. Οι συγκρούσεις και τα συμπλέγματα των εσωτερικών διεργασιών αναζητούν τώρα την έκφρασή τους στον Μαξ Λίμπερμαν, τον Βαν Γκογκ, τον Γκωγκέν, τον Τουλούζ Λωτρέκ, τον Πικάσο, τον Ματίς, τον Νταλί, τον Μαγκρίτ, τον Μοντιλιάνι, τον Φράνσις Μπαίηκον, τον Νταίηβιντ Χώκνευ, τον Ρίτσαρντ Χάμιλτον, τον ΄Εγκον Σίλε, τον Μαξ Μπέκμαν και τον ΄Οσκαρ Κοκόσκα.

 

Σήμερα η φωτογραφία αναλαμβάνει το ρόλο που είχε παλιά η ζωγραφισμένη εικόνα. Η ιστορία της Ευρωπαικής και Αμερικανικής φωτογραφίας προσφέρει ένα πλήθος από ανθρώπινα ψυχογράμματα, πορτρέτα που αποκαλύπτουν τον άνθρωπο πέρα από τη δεδομένη χρονική στιγμή.

 

Το πολιτικό πορτρέτο του σήμερα ως εκλογικό διαφημιστικό πλακάτ είναι μια αντίστιξη στο πορτρέτο των ηγεμόνων του παρελθόντος. Εδώ η εξουσία δεν καταγράφεται απλώς, αλλά διαφημίζεται κιόλας με τα σοφίσματα της ψυχολογίας της διαφήμισης.

Ακόμα και σήμερα, μετά από τουλάχιστον 2400 χρόνια Ιστορία της Τέχνης, το πορτρέτο παίζει ένα σημαντικό ρόλο. Είναι η απεικόνιση του ανθρώπου του σήμερα.

​

Βιβλιογραφία:

Das Porträt: Vom Kaiserbild zum Wahlplakat, Deutscher Ring

Porträtmalerei, Norbert Schneider, Taschen Verlag